Model relacji lekarz-pacjent: zmiany przez wieki
W minionych wiekach, z uwagi na ograniczony dostęp społeczeństwa do usług medycznych (ze względu na ich koszty i ograniczoną liczbę specjalistów), kształtował się model relacji lekarz-pacjent. W tym modelu sam fakt kontaktu z lekarzem oraz poszukiwanie porady i pomocy nakładał na pacjenta domniemane zobowiązanie do bezwzględnego przestrzegania zaleceń lekarza, a także wyrażania zgody na jego nieograniczone działania w celu ratowania zdrowia i życia. Pod koniec XIX wieku Warszawskie Towarzystwo Lekarskie przyjęło uchwałę dotyczącą Zasad, Obowiązków i Praw lekarzy. Zgodnie z jej Artykułem 11, “Lekarz może żądać od chorych spełnienia wszystkiego, co, według jego przekonania, jest pożyteczne dla zdrowia tych ostatnich”. Stanowisko to wyrażało oczekiwania ówczesnego środowiska lekarskiego wobec pacjentów, zakładając, że ci powinni podporządkować się woli i zaleceniom lekarza. Ten model współpracy zakładał podporządkowaną pozycję pacjenta oraz ograniczoną jego zdolność podejmowania decyzji dotyczących własnego leczenia.
Twoje działanie może być kluczem do ratowania zdrowia i życia.
Zapisz się na szkolenie z pierwszej pomocy i stań się bohaterem w każdej chwili!
Zmiana perspektywy w postrzeganiu praw pacjenta odnośnie do jego decyzji w kwestii terapii zaczęła się w okresie międzywojennym, co odzwierciedlają zarówno wyroki sądowe, jak i akty normatywne. Doskonałym tego przykładem jest orzeczenie Sądu Najwyższego z 22 września 1967 roku, które stwierdza, że “Pobranie wycinka skóry w celu przeprowadzenia badania histopatologicznego jest dopuszczalne tylko za zgodą pacjenta. Jeśli takie pobranie, bez zgody pacjenta, skutkuje zaburzeniem zdrowia lub innych szkód, może to prowadzić do odpowiedzialności za szkodę, nawet jeśli zostało wykonane zgodnie z normami sztuki lekarskiej dotyczącymi diagnozy raka skóry”.
Regulacje związane z uzyskiwaniem zgody pacjenta na leczenie były początkowo ograniczone i podlegały różnym interpretacjom. Pierwszym aktem prawnym w III Rzeczypospolitej, który dotyczył konieczności uzyskania zgody pacjenta na hospitalizację, była ustawa o Zakładach Opieki Zdrowotnej z 30 sierpnia 1991 roku. W artykule 19 tej ustawy stwierdzono, że pacjent ma prawo do wyrażania zgody lub odmowy na konkretne świadczenia po uzyskaniu odpowiednich informacji. Jednak przepis ten obejmował głównie placówki zdrowotne i lekarzy zatrudnionych w nich, nie obejmując relacji lekarz-pacjent w innych kontekstach, takich jak prywatna praktyka lekarska.
Kolejne rozszerzenia regulacji dotyczących zgody na zabiegi medyczne pojawiły się w Ustawie o zawodzie lekarza oraz lekarza dentysty z 5 grudnia 1996 roku. Ta ustawa poszerzyła zakres obowiązku uzyskiwania zgody, regulując go w artykułach od 31 do 35. Wprowadziła również model obowiązku uzyskiwania zgody od pacjenta dla różnych pracowników służby zdrowia, takich jak pielęgniarki czy diagnosty laboratoryjny.
Istotne zmiany w regulacjach dotyczących zgody na leczenie zaszły w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego z 19 sierpnia 1994 roku. To pierwsze prawo traktowało zgodę pacjenta jako jego prawo, a nie jedynie obowiązek lekarza. Prawo pacjenta do wyboru formy i zakresu leczenia stało się podstawowym, chronionym prawem, co zostało dodatkowo podkreślone w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Obywatelskich z 2008 roku. To ustalenie nadaje woli pacjenta pierwszorzędny status, nawet wobec prawa do życia czy zdrowia, co stanowi fundament dla modelu opartego na współpracy między lekarzem a pacjentem. Ważne aspekty deontologii lekarskiej zostały również uwzględnione w Kodeksie Etyki Lekarskiej oraz w postanowieniach Konwencji o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w medycynie.
Nowe przepisy zawarte w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego, wprowadzone w III Rzeczypospolitej, nadają kwestii zgody na świadczenie usług medycznych charakter, który wywodzi się bezpośrednio z konstytucyjnych praw człowieka. Artykuł 41 dotyczący wolności osobistej oraz artykuł 47 dotyczący nietykalności osobistej stanowią fundament dla tego nowego podejścia. W świetle tych przepisów wola pacjenta ma nadrzędny charakter nawet wobec fundamentalnych praw, takich jak prawo do życia czy zdrowia. To podejście stanowi podstawę do stworzenia modelu opartego na współpracy i partnerstwie między lekarzem a pacjentem podczas procesu terapeutycznego. W pracy pt. “Odpowiedzialność zawodowa lekarza i jej stosunek do odpowiedzialności karnej”, E. Zielińska szczegółowo analizuje prawo dotyczące konstytucyjnych źródeł wolności obywatela, zwłaszcza w odniesieniu do relacji lekarz-pacjent. Deontologiczne uzasadnienie działań lekarzy w tym obszarze jest zawarte w czterech artykułach Kodeksu Etyki Lekarskiej (13-17 K.E.L.) oraz postanowieniach art. 5–10 Konwencji o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w kontekście zastosowań biologii i medycyny.
Decyzja pacjenta: zmiana paradygmatu w zgodzie na zabiegi medyczne
Zanim wprowadzono ustawę o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, zgoda pacjenta na zabieg medyczny była traktowana jako obowiązek lekarza. To podejście było źródłem szerokich możliwości interpretacyjnych, zwłaszcza w sytuacjach, gdy pacjent (lub jego przedstawiciel ustawowy) nie mógł wyrazić świadomej zgody. Często dochodziło do konfliktu między prawem do życia a prawem do wolności pacjenta. Brak zgody interpretowany był jako konieczność działania lekarza w celu ochrony życia lub zdrowia, co jednak stwarzało problem prawny, gdyż ignorował on podstawowe prawa pacjenta do samostanowienia i nietykalności osobistej.
W sytuacjach konfliktu wartości, niektórzy prawnicy próbowali uzasadnić przymus leczenia jako środek ochrony dobra ważniejszego społecznego punktu widzenia. Jednak współczesne orzeczenia sądów i przepisy praw pacjenta kwestionują tę interpretację. Konstrukcja stanu wyższej konieczności, argumentująca legalność przymusu leczenia, jest obecnie krytykowana ze względu na ryzyko nadużyć. Współczesna doktryna prawnicza podkreśla prymat decyzji pacjenta dotyczącej zabiegu, zakładając, że taki zabieg jest legalny tylko wtedy, gdy służy dobru pacjenta, jest wykonywany zgodnie z aktualną wiedzą i dostępnymi środkami oraz po uzyskaniu skutecznej zgody pacjenta.